Zasoby Cyfrowej Biblioteki Narodowej w procesie przygotowania publikacji elektronicznych

Biblioteka internetowa Wolne Lektury (wolnelektury.pl) przygotowuje własne edycje utworów znajdujących się w domenie publicznej. Udostępniamy lektury szkolne znajdujące się na liście lektur dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych Ministerstwa Edukacji i Nauki oraz utwory z polskiej i światowej klasyki literatury. Od kilku lat publikujemy również utwory z literatury współczesnej.

Wolne Lektury istnieją od 2007 roku i udostępniły dotychczas ponad sześć i pół tysiąca e-booków. Wszystkie dzieła są odpowiednio opracowane – opatrzone przypisami, motywami i udostępnione w kilku formatach – HTML, TXT, PDF, EPUB, MOBI, FB2. Wszystkie utwory zamieszczone w bibliotece Wolne Lektury można, zgodnie z prawem, bezpłatnie przeglądać, słuchać, pobierać na swój komputer, a także udostępniać innym i cytować. Przygotowanie do publikacji tekstów udostępnianych w bibliotece Wolne Lektury wymaga zaangażowania wielu osób i instytucji. Partnerem digitalizacyjnym projektu jest między innymi Biblioteka Narodowa.

Prace nad wydaniami elektronicznymi Wolnych Lektur rozpoczynają się od ustalenia podstawy wydania. Podstawą edycji utworów, tzw. wydania źródłowe, są wcześniejsze wydania książek, często sprzed kilkudziesięciu lat, zdarzają się również starsze. Wydania źródłowe pozyskujemy między innymi ze zdigitalizowanych zbiorów Biblioteki Narodowej, po sprawdzeniu ich pod względem wymogów prawa autorskiego.

Zarówno katalog zbiorów Biblioteki Narodowej, jak i zasoby elektroniczne serwisu polona.pl niejednokrotnie okazały się kluczowe przy pracy nad tekstami na potrzeby Wolnych Lektur. W ogromnych zbiorach Biblioteki Narodowej odnajdujemy często wydania książek, które nie są dostępne w innych miejscach – ani fizycznie, ani elektronicznie – a mogą stanowić dla nas wydania źródłowe. To właśnie od kwerendy rozpoczynamy pracę nad wydaniem elektronicznym, które po wielu tygodniach, a czasem nawet miesiącach, znajdzie się na stronie wolnelektury.pl.

Kolejnym krokiem, po ustaleniu wydania źródłowego, jest pozyskanie egzemplarza książki do digitalizacji. W związku z tym, że poruszamy się w ograniczających nas ramach prawa autorskiego, udostępniamy przede wszystkim utwory znajdujące się już w domenie publicznej, co w dużym uproszczeniu oznacza, że autor i tłumacz nie żyją od co najmniej siedemdziesięciu lat. Niejednokrotnie oznaczało to dla nas trudności w pozyskaniu wydania papierowego książki. I tutaj z pomocą w wielu sytuacjach przyszły zbiory Biblioteki Narodowej, której historia sięga XVIII wieku i od tego czasu otrzymuje ona egzemplarze obowiązkowe od wydawców. Wśród prawie dziesięciu milionów woluminów znaleźć można perełki niedostępne nigdzie indziej, często już zdigitalizowane i udostępnione na stronie polona.pl.

W ostatnich latach we współpracy z Biblioteką Narodową udało nam się zrealizować kilka projektów, wykorzystując cyfrowe zasoby Biblioteki. Od 2021 roku tworzymy kolekcję „Podróż do rzeczywistości” (https://wolnelektury.pl/katalog/lektury/podroz-do-rzeczywistosci/). Gromadzimy w niej utwory, którym przyświeca idea dokumentaryzmu, tj. dążenia „do możliwie wiernego i wiarygodnego zapisu rzeczywistości, do sporządzenia jej dokumentu”, jak pisze prof. Zygmunt Ziątek w Wieku dokumentu. Do tak szeroko pojętej literatury faktu zalicza się reportaże i powieści reporterskie, wspomnienia z podróży, pamiętniki, autobiografie, ale także literackie świadectwa, takie jak niektóre pozycje z prozy obozowej. W zasobach Polony odnaleźliśmy takie utwory, jak: Żywot chłopa polskiego na początku XIX stulecia Kazimierza Deczyńskiego – pamiętnik chłopa-nauczyciela i uczestnika powstania listopadowego, unikalne świadectwo stosunków społecznych wsi Królestwa Polskiego w pierwszym dziesięcioleciu XIX wieku; Wycieczka kolarza na Mazury Pruskie – opis podróży, która miała miejsce latem 1896 roku i objęła okolice Ełku, Olecka, Giżycka, Mikołajek, Szczytna, Ostródy i Nidzicy, napisany pod pseudonimem Dzierżek przez anonimowego autora; Podróż Polki do Persji Marii Ratuld-Rakowskiej – relacja z podróży i dwuletniego pobytu autorki w Persji pod koniec XIX wieku. Przez trzy lata trwania projektu opublikujemy w kolekcji czterdzieści pięć tytułów wybranych ze zdigitalizowanych zasobów Biblioteki Narodowej, a w kolejnych latach mamy nadzieję rozbudowywać ten zbiór o kolejne teksty.

W ramach jednego z wcześniej realizowanych projektów, „Wolna Literatura na Wolnych Lekturach”, opracowaliśmy i udostępniliśmy książki wykupione w ramach programu „Udostępnianie piśmiennictwa” realizowanego przez Instytut Książki w ramach „Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa na lata 2014–2020”. Program ten zakładał nabycie majątkowych praw autorskich od autorów lub ich spadkobierców, udostępnienie książek na jednej z wolnych licencji, digitalizację zasobu i udostępnienie go w ramach serwisu polona.pl. Dzięki realizacji tego programu mogliśmy na Wolnych Lekturach udostępnić współczesne książki, m.in. Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego, Świat nieprzedstawiony Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego, Piotrusia Leo Lipskiego, Konopielkę Edwarda Redlińskiego, Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego. Dzięki wcześniejszemu zdigitalizowaniu tego zasobu przez Bibliotekę Narodową czas pracy nad wydaniami elektronicznymi Wolnych Lektur znacząco się skrócił i szybciej mogliśmy udostępnić e-booki czytelnikom biblioteki.

Pozyskanie skanów książek jest pierwszym krokiem wieloetapowego procesu wydawniczego Wolnych Lektur. Cała praca nad tekstem odbywa się na specjalnie opracowanej i rozwijanej na nasze potrzeby Platformie Redakcyjnej (redakcja.wolnelektury.pl), która umożliwia pracę nad tekstem przy jednoczesnym podglądzie skanów z wydania źródłowego. Na Wolnych Lekturach nie udostępniamy skanów, a tekst książki poddany redakcji technicznej i merytorycznej. Są to de facto nowe wydania klasycznych tekstów. Nie przepisujemy jednak treści książek, a wykorzystujemy program do optycznego odczytywania tekstów, tzw. OCR, który pozwala na rozpoznawanie tekstu w zeskanowanych dokumentach. Dzięki temu na tym etapie ponownie udaje nam się skrócić czas pracy nad tekstem.

Dzięki wykorzystaniu innowacyjnej platformy, działającej on-line, redaktorzy i redaktorki na stałe współpracujący z Wolnymi Lekturami oraz cała rzesza wolontariuszy i praktykantów mogą pracować nad redakcją techniczną książek. Skład publikacji polega na oznaczaniu tekstów strukturalno-semantycznymi tagami języka WL-XML, co pozwala przygotować różne formaty publikacji – HTML, PDF, EPUB, MOBI i FB2. Dzięki unikatowemu procesowi składu książki można czytać na urządzeniach mobilnych i czytnikach.

Wydania Wolnych Lektur są opracowywane literacko na potrzeby uczniów i nauczycieli: pisownia starych wydań jest uwspółcześniana, teksty są opatrywane przypisami oraz motywami i tematami literackimi.

Przygotowanie nowego wydania polega na opracowaniu tekstu w celu jego:

• uwspółcześnienia (z reguły ingerujemy w pisownię tekstów powstałych po okresie romantyzmu, w których nie zostały uwzględnione zalecenia reformy z 1937 r. oraz najnowsze zasady dotyczące pisowni łącznej i rozdzielnej imiesłowów),
• poprawienia (porównując tekst z innymi wydaniami, staramy się wyeliminować błędy źródła),
• ewentualnego uzupełnienia o elementy pomocne w dalszej pracy nad tekstem (przypisy i motywy literackie).

W zasobach Biblioteki Narodowej odnaleźć można różne wydania tego samego tytułu. Dzięki temu jesteśmy w stanie porównać tekst publikowany na przestrzeni lat, wyłapać ewentualne różnice i poprawić błędy wynikające między innymi z pracy drukarza.

Jednym z ostatnich etapów pracy nad tekstami jest wybór okładki do danego utworu. Wykorzystujemy obrazy i zdjęcia znajdujące się w domenie publicznej lub udostępnione na wolnej licencji. Jako źródła służą nam zasoby cyfrowe muzeów oraz bibliotek, w tym Biblioteki Narodowej. W ostatnim czasie ze zbiorów serwisu Polona wykorzystaliśmy m.in. ilustrację z Albumu Henryka Sienkiewicza „Pan Wołodyjowski” Stanisława Baczowskiego-Kaczora na okładce Pana Wołodyjowskiego Henryka Sienkiewicza, portret Wespazjana Kochowskiego autorstwa Augusta Wittmanna na okładce Psalmu XIV Wespazjana Kochowskiego z tomu Psalmodia polska, zdjęcie Marii Konopnickiej nieznanego autora na okładce Obrazków więziennych jej autorstwa.

To, co odróżnia wydania elektroniczne od papierowych, to ciągła możliwość edycji i poprawiania błędów pominiętych na wcześniejszych etapach prac. Jeśli zdarzy się, że któraś z opublikowanych już lektur wymaga poprawienia literówki, dodania przypisu albo zaznaczenia kolejnego motywu literackiego, ponowna edycja jest możliwa dzięki integracji serwisu z Platformą Redakcyjną. Tak opracowane utwory trafiają na stronę wolnelektury.pl i są wykorzystywane przez ponad osiem milionów użytkowników rocznie.

Dzięki współpracy pomiędzy instytucjami zajmującymi się digitalizacją i udostępnianiem zasobów kultury czytelnicy otrzymują dostęp do różnych wydań utworów literackich – od wysokiej jakości wiernych skanów z serwisu Polona, przez tekst książki sczytany maszynowo przez program OCR, po opracowane pod kątem edukacyjnym wydania do czytania na smartfonach i innych urządzeniach z biblioteki Wolne Lektury.

◊◊◊

Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową zadania sfinansowanie działalności Centrum Kompetencji w zakresie digitalizacji materiałów bibliotecznych w 2022 roku. 

◊◊◊

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

◊◊◊

Artykuł powstał w ramach realizacji przez Bibliotekę Narodową zadania sfinansowanie działalności Centrum Kompetencji w zakresie digitalizacji materiałów bibliotecznych w 2022 roku. 

◊◊◊

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego